به گزارش خبرگزاری توانیر، امواج گرمایی و ناهنجاری شدید دما در فلات مرکزی ایران و استانهای خشک و کویری با جمعیت متراکم مانند یزد و اصفهان در تابستان ۱۴۰۳ به عنوان رکورد یا کم سابقه توصیف شده است. در برخی روزها و هفته‌های تیر و مرداد سال جاری میانگین دمای هوا در فلات مرکزی ایران بین ۴ تا ۸ درجه سانتیگراد فراتر از میانگین دوره پایه (۱۴۰۰--۱۳۷۱) بود. ناهنجاری این چنین در دوره اوج گرمای تابستانه واقعاً تحمل آن را بسیار سخت و غالباً غیرممکن می‌کند.خانه‌های شهرها در فلات مرکزی ایران در گذشته بدون وابستگی به سامانه‌های سرمایشی و برق و صرفاً با اتکا بر راه‌حل‌های بومی و کهن خنک می شدند و آسایش خانواده‌ها را فراهم می‌کردند. کریس مایکل در روزنامه گاردین نوشت: با وجود اینکه راه حل های مدرن مانند تهویه هوا مشکل را تشدید می‌کنند، تکنیک‌های کهن مدیریت گرما شاید بتوانند راه‌حل لازم برای مقابله با گرما را ارائه دهند. دانشمندان اقلیم از سرعت غیر منتظره گرمایش گیج شده‌اند. در زیر خیابانهای سویا اسپانیا، شهری که به«ماهیتابه داغ اروپا» معروف است و دمای آن در تابستان به طور منظم به بالای ۴۰ درجه سانتیگراد می‌رسد، یک استراتژی خنک کنندگی ۵ میلیون یورویی(حدود ۴ میلیون پوندی) در حال بازگرداندن شهر به گذشته است.
تکنیک هزار ساله ایرانی«قنات» شامل کانال های زیرزمینی پراز آب و چاه‌هایی است که هوای خنک‌تر زیرزمینی را به سطح زمین می آورند. سویل نیز همین کار را می‌کند و یک قنات آزمایشی سال ۱۹۹۲ را با استفاده از انرژی تجدیدپذیر سازگار می‌کند و با یک نوآوری جدید، آب را به بالای ساختمانها پمپ می‌کند تا از دیوارها پایین بیاید و آن ها را خنک کند، حتی نیمکتها هم خنک خواهند شد.
ممکن است این مثال تجملی به نظر برسد، اما واقعیت اینطور نیست و گرما به یک تهدید اصلی بهداشتی برای شهرها تبدیل شده است. نه فقط در سویا بلکه سال گذشته ۶۴۵ نفر در فینیکس آمریکا بر اثر گرمای بیش از حد جان باختند. برخلاف انتظار، کامیونهای آتش‌نشانی در فینیکس اکنون یخ حمل می‌کنند که در کیسه‌های اجساد بسته بندی شده و امدادگران از طریق تجربیات چند سال گذشته آموخته‌اند که می‌توان با قرار دادن افراد گرمازده در یخ، جان آدمها را نجات داد یا با غوطه ور کردن در آب سرد، که در تمرینات نظامی و دویدن ماراتن برای افزایش تحمل استفاده می‌شود، می‌توان دمای بدن این افراد را به سرعت پایین آورده و درمان کرد، در حالی که افراد گرمازده در راه بیمارستان هستند. فینیکس استثنا نیست، در جریان حج امسال در مکه تخمین زده می شود که ۱۳۰۰ نفر در دوره گرما که دما از ۵۱ درجه سانتی گراد فراتر رفت، جان باختند، دمایی برابر با بیش از نصف نقطه جوش آب، سطح حاد دما که سلولهای انسان را می‌پزد، خون را غلیظ کرده و اکسیژن را به مغز قطع می‌کند. گرمای شدید در دهلی نو تنها در سه ماه گذشته بیش از ۱۰۰نفر را کشته است که احتمالاً تعداد واقعی بسیار بیش از این است. اکنون کار در فضای باز در دوحه ناامن تلقی می‌شود، عاملی که در مرگ حدود ۶۵۰۰ کارگر مهاجر در ۱۰سال پس از کسب حق میزبانی جام جهانی توسط قطر نقش داشته است. شهرها نه تنها مکان هایی هستند که به دلیل اثر متمرکز بتن و آسفالت و کمبود نسبی عوامل خنک کننده طبیعی مانند دریاچه‌ها، خاک یا سایه درختان متمرکز، گرمایش سریع سیاره زمین در آن ها بالاترین است، بلکه جایی است که گونه انسان به طور فزاینده‌ای شهرنشین می‌شود و مجبورخواهند بود با آن روبرو شوند. بنابراین معماران، برنامه ریزان شهری و سیاستمداران که به این شهرها خدمت می‌کنند باید به دنبال راه هایی برای کاهش یا تعدیل آن گرما باشند، مانند آب خنک قنات زیر خیابان های سویل. برخی شهرها اکنون مراکز خنک کننده احداث می‌کنند، جایی که می‌توانید برای لحظاتی از گرما فرار کنید، اگر چه اکثر مردم نمی‌خواهند به طور مرتب از آن ها استفاده کنند. تغییرات سیاستی وجود دارد که می تواند کمک کند. قوانین حمایت از کارگران، برنامه های پاسخگویی به موج گرما و نقشه برداری فضایی که می‌توانند گرم ترین نقاط یک شهر را شناسایی کند.
برخی مانند سنگاپور تلاش دارند با کاشت درختان جدید به طور نسبی دما را کاهش دهند. در واقع پارک‌ها و باغ ها می‌توانند سبب تعدیل دمای هوا شوند و تسکینی برای مقابله و اجتناب از شدت گرمای زیاد باشند. سویل و سایر شهرها در حال نصب سایبان در امتداد خیابان ها برای سایه هستند؛ لس آنجلس یکی از چندین مکان در حال آزمایش «پیاده روهای خنک» است که از نوعی رنگ استفاده می‌کند که می‌تواند گرما را تا ۱۱درجه سانتیگراد کاهش دهد.
تعداد فزاینده‌ای از شهرها در حال آزمایش برای استفاده از سقف‌های سبز پوشیده از گیاهان یا «سقف‌های سفید» هستند مانند دهلی‌نو که بتن در معرض نور به رنگ سفید است تا جذب انرژی کمتر و بازتابش بیشتر باشد. با تشدید گرمایش جو و برای سازگاری بیشتر با تغییر اقلیم، به معماران اجازه تخیل و آزادی عمل داده می‌شود. برای مثال، در ابوظبی، برج طراحی شده است که دارای صفحات تاشو کنترلی است و بر اساس موقعیت خورشید به طور خودکار مانند گلبرگ های گل باز و بسته می‌شوند. در برخی نقاط معماری بومی نیز در حال تجربه و احیا شدن است، مانند ساخت خانه‌هایی که به جای تهویه هوا از ایوان، استخر آب و نفوذپذیری بیشتر بین داخل و خارج استفاده می‌کنند، به طور فراینده‌ای محبوب می‌شوند. برنامه‌ریزان شهری به یاد دارند که شهرها با خانه‌های حیاط دار و سایه‌دار، پاساژها و خیابانهای باریک و بادی می‌توانند در برابر گرمای آفتاب محافظت کنند. آنها همچنین به یاد دارند که خشت و سنگ گرما را بهتر از بتن جذب می‌کند. گنبدها، پنجره‌های بزرگ، راهروهای سنتی ژاپنی و چاه‌های پله‌ای سنتی هندی بسیار مورد ستایش قرار گرفته‌اند. قبلاً بیشتر در مورد «زمستانی کردن» خانه‌ها صحبت می‌شد و با گرمایش شدید در دهه‌های گذشته و چشم انداز گرمایش آینده، اکنون به نظر می‌رسد باید خانه‌ها را «تابستانی» کنیم.
متأسفانه در ایران ما که یکی از گرمترین نقاط جهان است و اغلب تابستانها بسیاری از شهرهای ایران در فهرست گرمترین شهرهای جهان با بالاترین دمای روزانه قرار می‌گیرند، موضوع تغییر اقلیم، گرمایش و از بین رفتن آسایش و زیست در شهرها چندان مورد توجه دولتها و شهرداران نبوده است. برای مثال براساس یک تحقیق که آقای شاهین علیزاده و همکاران(۲۰۲۲) با استفاده از داده‌های دورسنجی انجام دادند، تراکم پوشش گیاهی در کلانشهر تهران بین سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ به طور قابل توجهی کاهش یافته است (از ۳۸۹۳۶/۸۰ هکتار ۴۶۶۳/۲۳ هکتار).
به هر حال این نگرانی فزآینده وجود دارد که بسیاری از این ایده‌ها که در افکار و سبک معماری گذشته پایدار و بسیار خوب بودند، اکنون نسبتاً حاشیه‌ای لحاظ می شوند و تقریباً به طور کامل توسط صنعت توسعه ملتها، به دلیل گران بودن اجرای آنها رد می شوند، برای مثال حجم بتن ریزی چین در دو سال اخیر، بیش از کل بتن ریزی قرن بیستم ایالات متحده بود.
در عوض، برخی شهرسازان از این واهمه دارند که خیلی از شهرها با میل و اراده در دام وابستگی به تهویه هوا بیافتند همانند برخی کلانشهرها، که اگر در اوج گرما مدتی با قطع برق مواجه شود، ممکن است جان هزاران نفر بر اثر گرما در خطر باشد. به علاوه، واقعیت این است که در بسیاری از مناطق جهان دسترسی به تهویه و خنک‌کننده‌ها در جامعه نابرابر است (تهویه هوا گران است و در دسترس همه نیست)، یا اینکه در واقع دمای بیرون از خانه را به ازای کاهش درون خانه یک یا چند درجه افزایش می‌دهد و خود سامانه‌های تهویه عامل مصرف بزرگ انرژی است (روان مور از آبزرور می‌گوید: انرژی مصرفی برای تهویه در ایالات متحده بیشتر از مصرف انرژی مورد نیاز برای کلیه مصارف در تمام آفریقا است). یا اینکه حتی نحوه زندگی مردم در شهرها دچار تغییر می‌شود.
مشکل واقعا بزرگ در مورد تهویه هوا این است که یک درمان قطعی نیست بلکه عصای کمکی برای راه رفتن است. با تهویه هوا می‌توان اندرونی خانه ثروتمندان در محله‌های ممتاز را خنک کرد، در حالی که جوامع حاشیه‌ای از گرما در حال پخته شدن هستند و ضمناً تکیه خیلی سخت بر روی عصا احتمال شکستن دارد.
یکی از اثرات کلیدی موج‌های گرما سبب افزایش شدید تقاضا برای برق می‌شود و تولید برق گاهی بر اثر پدیده هایی مانند طوفانهای همرفتی مختل شده و شبکه های برق تحت فشار قرار گرفته و باعث خاموشی می‌شود. خاموشی به معنای پایان تهویه هوا است. مطالعه اخیر نشان داد که در برخی شهرها مانند فینیکس قطعی برق تنها برای دو روز می‌تواند بیش از نیمی از ساکنان شهر را بستری و ۱۲۰۰۰ نفر را عمدتا در خانه‌های خود بکشد. وابستگی به تهویه هوا باعث می‌شودکه ساخت ساختمان ها کاملاً وابسته به سیستم‌های تهویه هوا تداوم یابد و بلوک‌های عظیم با فضاهای داخلی بدون حیاط یا پنجره های قابل استفاده و با نماهای شیشه‌ای ایجاد شوند. این تیپ ساختمانها و مدل شهری به تدریج از غرب الگوبرداری و به کشورهای مختلف و از جمله ایران صادر شده است که به سادگی با محیط‌های محلی سازگار نیست. به عبارت دیگر، وابستگی به تهویه هوا به این معنی است که شهرها اکنون به شکلی ساخته می شوند که کاملاً پاسخگوی اقلیم و مکان شهر نیستند. افزایش شدید دما در جهان و ایران در سال جاری، بخصوص در گرم ترین دوره سال(مردادماه) مشکلات فراوانی را در حوزه‌های مختلف برای کشور ایجاد کرد که از جمله آن می‌توان به تهدید سلامت و افزایش بسیار زیاد مراجعات مردمی به بیمارستان ها به ویژه در مناطق گرمسیری به دلیل گرمازدگی اشاره کرد. افزون بر آن افزایش تعداد و دامنه آتش سوزی‌ها در جنگلها و مراتع کشور را در پی دارد . پایداری گرمای شب و روز و استمرار گرما در مرداد ماه جاری و بخصوص در استانهای واقع در فلات مرکزی ایران از علل مؤثر بالا رفتن مصرف آب و انرژی برق بطور بی‌سابقه عنوان شده است. حوزه آب و انرژی و به ویژه انرژی برق یکی از مهم ترین بخش های دچار چالش در تابستان سال جاری و به دنبال افزایش شدید دما است و علاوه بر تشدید میزان مصرف آب و انرژی، به واسطه همین مخاطره محیطی ضریب حوادث نیروگاهی به شدت افزایش یافت.
بنابراین معماری و طراحی ساختمانها به گونه‌ای که نیاز به سرمایش وگرمایش راکاهش دهد، استفاده از مصالح ساختمانی با عایق حرارتی بالا، استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر برای تأمین انرژی ساختمانها، توجه به محیط و افزایش کیفیت و کمیت فضای سبز از جمله مهمترین رویکردهای جهان در برابر تغییر اقلیم و افزایش تاب آوری است.
برای اطلاعات بیشتر از بی‌هنجاریهای دما و بارش و وضعیت خشکسالی کشور به بولتن‌های مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی به آدرس اینترنتی ndc.irimo,ir مراجعه کنید.
احد وظیفه- کارشناس هواشناسی و اقلیم و رئیس انجمن هواشناسی ایران
