به گزارش خبرگزاری توانیر، سیاست‌های انرژی و اقلیم‌شناسی اکنون در کانون توجه امور داخلی و حوزه بین‌المللی کشورها قرار دارد. تعادل ژئوپلیتیکی انرژی به طور قابل توجهی تغییر کرده و ابرقدرت‌های جدیدی در تولید قطعات انرژی‌های تجدیدپذیر، مواد معدنی حیاتی و فناوری پاک ظهور کرده‌اند. در واقع ابرقدرت‌های اقتصادی در جهان آینده، پیشتازان پشتیبانی فنی و بکارگیری منابع انرژی تجدیدپذیر خواهند بود. مرکز ثقل تحول انرژی به سمت اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه تغییر خواهد کرد. شاخص انتقال(تحول) انرژی(Energy Transition Index:ETI) با یک چارچوب قوی، منسجم و عملی توسط تصمیم‌سازان دولت‌ها تعریف شده و افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر، گامی بلند در رشد این شاخص و تحول سیستم انرژی کشورها در جهان آینده به شمار می‌آید.
علی‌رغم حرکت به نسبت قوی، تحول انرژی به دلیل ضرورت‌های کوتاه مدت به چالش کشیده شده است. همه‌گیری COVID-۱۹، ترکیبی از عوامل اقتصادی و محدودیت‌های زنجیره تأمین سوخت، منجر به چالش‌های: مقرون به‌صرفه بودن، کمبود انرژی و در نهایت بروز خاموشی در نقاط مختلف جهان شد.
شاخص انتقال(تحول) انرژی (Energy Transition Index:ETI)
با توجه به شرایط امروز، چارچوب و شاخص ETI در مجمع جهانی اقتصاد به روزآوری شده است. اقدام اصلی مجمع جهانی اقتصاد در زمینه انرژی، به اشتراک‌گذاری بهترین شیوه‌ها و استفاده از زیرساخت‌ها برای همکاری مؤثر دولتی و خصوصی برای تسهیل فرآیند انتقال(تحول) انرژی در سراسر جهان است.
با افزایش جمعیت و رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه، به ویژه چین و هند، تقاضای جهانی برای انرژی همچنان ادامه دارد. با وجود اثرات کوتاه‌مدت بحران انرژی، همه اقتصادهای نوظهور بهبود مستمری را در آمادگی این تحول نشان می‌دهند و عملکرد بهتری نسبت به میانگین‌های جهانی در افق بلندمدت دارند. بهبود در رشد مشاغل پاک، توسعه زیرساخت‌ها(افزودن ظرفیت تولید با انرژی‌های تجدیدپذیر) از جمله گام‌های بلند در زمینه این تحول است. در واقع یک فرصت مقرون به صرفه در اجرای شیوه‌های تولید انرژی پاکِ در حال ظهور نهفته است که مانع هزینه کرد برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و کربن می‌شود. علاوه بر این، طرح‌های تشویقی و هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به سمت اقتصادهای در حال توسعه، می‌تواند باعث افزایش شتاب در این مسیر تحول باشد.
بحران‌های اخیر موجب شده تا کشورها به طور مداوم در تلاش برای ایجاد توازن بین امنیت، تعادل و پایداری انرژی باشند. با توجه به این تحولات، اکنون بیش از هر زمان دیگری برای کشورها مهم است که تحول در سیستم انرژی خود را به گونه‌ای تسریع بخشند که الزامات یک سیستم انرژی متعادل، پایدار و ایمن را برآورده کرده و اطمینان حاصل کند که این سیستم جدید مفید و کارا برای حال و آینده جامعه است. سیاست‌ها هسته اصلی شکل‌دهی یک تحول متوازن انرژی از طریق تشویق سرمایه‌گذاری در انرژی پاک، ترویج نوآوری، تشویق بهره‌وری انرژی و اطمینان از اینکه این گذار به نفع همه بخش‌های جامعه، خواهد بود. شاخصETI دارای یک چارچوب بازنگری شده برای تصمیم‌سازی مؤثر در چشم‌انداز انرژی در حال تحول جهانی است. به‌روزرسانی شاخص تحول انرژی ETI از نظر عملکرد سیستم و آمادگی تحول براساس رئوس مثلث انرژی، یعنی: منصفانه، ایمن و پایدار انجام شده است.
شاخص تحول انرژی ETI در یک دهه تا سال ۲۰۲۳(۱۴۰۲)کشورها:
طبق جدول رتبه‌بندی برای شاخص تحول انرژی ETI کشورها، که برای ۱۲۰ کشور در جهان تحقیق و ارائه گردیده است. ایران با کسب رتبه ۹۲ از ۱۲۰ در مرز ربع آخر فهرست کشورها در این شاخص قرار دارد، در این شاخص دو مؤلفه عملکرد سیستم و آمادگی تحول در انرژی ارزیابی شده این درحالیست که کشورهای همسایه و منطقه مانند: آذربایجان(رتبه۳۲)،عربستان(۵۷)، قطر(۵۹)، امارات(۶۳)، ترکیه(۶۵)، اردن(۷۱)، تاجیکستان(۷۳)، قزاقستان(۷۶)، مصر(۷۹) و عمان(۹۰) در رتبه‌هایی به مراتب بالاتر از نظر این شاخص قرار دارند.
سهم تولید برق با استفاده از منابع تجدید پذیر در ایران و جهان:
* انتهای سال ۱۴۰۱ حدود ۱.۰۶درصد(معادل۹۰۰ مگاوات)،
* انتهای سال ۱۴۰۲ حدود ۱.۲۶درصد(معادل۱۱۳۱ مگاوات)،
* تنها افزایش تولید انرژی با منابع تجدیدپذیر حدود ۴ برابر کل تولید برق در ایران(۲۸۰هزار مگاوات) در سال۱۴۰۱ بوده است.
لازم به ذکر است، میانگین جهانی ETI (%۵۶.۳) و امتیاز کشورمان ۵۰.۲% بوده و بیشترین رشد در این شاخص در دهه اخیر، متعلق به کشور ساحل‌عاج با (۱۶.۷%+) و بیشترین پسرفت مربوط به کشور پرو با(۱.۷%-) تغییر در این شاخص بوده و میزان پیشرفت کشورمان در این دهه(۱.۱۹%+) محاسبه و اعلام شده است.
فهرست بهترین عملکردها در ETI در طول دهه گذشته تقریباً بدون تغییر باقیمانده است. اگرچه مسیر تحول انرژی هر کشور متفاوت است، اما همه آنها ویژگی‌های مشترکی دارند، از جمله:
- کاهش سطح یارانه انرژی؛
- افزایش امنیت انرژی از انواع مختلف؛(سبد متنوع انرژی)
-ترکیب انرژی و برق؛
- بهبود(کاهش) شدت کربن؛
- افزایش سهم انرژی پاک در ترکیب سوخت؛
- طرح قیمت‌گذاری کربن(راه اندازی بازار کربن)؛
- یک محیط قانونگذاری و نظارتی قوی و حمایتی برای هدایت سرمایه‌گذاری در تحول انرژی.
کشورهای رده بالا نیز به دلیل چارچوب‌های نهادی و نظارتی قوی، توانایی جذب سرمایه و سرمایه‌گذار در مقیاس بزرگ، محیط کسب و کار نوآورانه و سطح بالای تعهد سیاسی خود در مورد تحول انرژی، امتیاز بالایی در آمادگی تحول نشان می‌دهند. چین و برزیل هر دو در ۲۰ تیم برتر حضور دارند که نتیجه عملکرد آنها تاکنون و آمادگی برای ادامه روند گذار است. میانگین نمرات جهانی برای ETI هر سال از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ به طور متوالی افزایش یافته است که نتیجه افزایش عملکرد سیستم و آمادگی تحول آنها است. قابل درک است که بیشتر تمرکز بر تأمین انرژی بوده است. با این حال، طبق مسیر تعیین شده صفر خالص برای تولید کربن از سوی آژانس بین‌المللی انرژی، برای دستیابی به اهداف توافقنامه پاریس تا سال ۲۰۵۰، جهان باید ۸ درصد کمتر از امروز انرژی مصرف کند. در عین حال، اقتصادهای جهان باید به شیوه‌ای پایدار رشد کنند تا زندگی ۲ میلیارد نفر بیشتر را تأمین نمایند. این به آن معناست که سرانه مصرف انرژی به عنوان بخشی از بازده اقتصادی و همچنین شدت تولید کربن انرژی مصرفی باید کاهش یابد، یعنی مردم باید در استفاده از انرژی هوشمندانه‌تر و کارآمدتر رفتار کنند.
خاورمیانه، شمال آفریقا و پاکستان
متوسط امتیازات ETI خاورمیانه و شمال آفریقا و پاکستان در دهه گذشته ۸ درصد رشد داشته است و در سه سال گذشته ثابت بوده است، جایی که وابستگی شدید به درآمدهای نفتی همچنان چالش‌هایی را در مسیر تحول انرژی پایدار ایجاد می‌کند. این گروه باید برای کسب امتیازات پایداری به طور جدی به کاهش: شدت مصرف انرژی، انتشار گازهای گلخانه‌ای و کربن بپردازند.
آمادگی تحول
تنها ۶ کشور در جهان توانستند بیش از ۱ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در سال ۲۰۲۲ به سمت سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر هدایت کنند. علاوه بر مجموعه‌ای از اقتصادهای پیشرفته اروپایی، کره جنوبی، چین و ژاپن در میان ۲۰ کشور پیشرو در زمینه ایجاد محیط تحول انرژی حضور دارند. چین با سرمایه‌گذاری بیش از ۱.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی در انرژی‌های تجدیدپذیر، بیشترین سهم از سرمایه‌گذاری در تولید ناخالص داخلی را داشت و پس از آن ویتنام، آذربایجان و بوسنی و هرزگوین قرار دارند. (این نکته نشانة تعهد بالای این کشورها به توافقنامه پاریس است.)
نکات کلیدی:
۱- تنها ۱۸ درصد از کشورها در سال ۲۰۲۳ الزامات مثلث انرژی را متعادل کرده‌اند.( متعادل زمانی تعریف می‌شود که فاصله بین امتیازهای مولفه‌های انرژی: منصفانه، ایمن و پایدار کمتر از ۸.۵ امتیاز باشد.)
۲-تنها ۴۱ کشور در دهه گذشته پیشرفت ثابت و مداومی داشته‌اند.
همه کشورهایی که در ۱۰ کشور برتر قرار دارند، از غرب و شمال اروپا هستند و ۲ درصد از انتشار CO۲ مرتبط با انرژی، ۴درصد از کل عرضه انرژی و ۲ درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده‌اند. سوئد در رتبه‌بندی جهانی پیشتاز است و پس از آن دانمارک و نروژ قرار دارند. در میان اقتصادهای بزرگ کنونی جهان، تنها فرانسه در فهرست ۱۰ کشور برتر جهان در این شاخص قرار دارد.
نمایه عملکرد کشورها (۱۲۰ کشور)
این کشورها به دلیل بسترسازی برای تحول قوی انرژی(طبق شاخصETI)
برجسته هستند:
۱. سوئد
۲. دانمارک
۳. نروژ
۴. فنلاند
۵. سوئیس
۶. ایسلند
۷. فرانسه
۸. اتریش
۹. هلند
۱۰. استونی
آلمان رتبه ۱۱ از ۱۲۰ کشور (امتیازETI ۶۷.۵%)
آلمان چهارمین اقتصاد بزرگ جهان است و در گزارش ETI سال ۲۰۲۳ رتبه ۱۱ از ۱۲۰ کشور را به خود اختصاص داده است. از سال۲۰۱۴، امتیاز ETI آلمان به طور متوسط سالانه ۶٪ افزایش یافته است که مؤثر بودن تلاشهای تحول انرژی را نشان می‌دهد. قانون حوزه منابع انرژی تجدیدپذیر آلمان با ارائه چارچوب کاملاً مشخص و مشوق‌های مالی مناسب نقش مهمی در گسترش بکارگیری منابع انرژی تجدیدپذیر و این گذار موفق ایفا کرده است.
اهداف تحول انرژی:
* کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای حداقل ۵۵ درصد تا سال ۲۰۳۰ نسبت به سال ۱۹۹۰؛
* دستیابی به انتشار صفر مطلق کربن تا سال ۲۰۴۵.
اولویت‌های سیاست انرژی:
* پوشش حداقل ۸۰ درصد از مصرف ناخالص برق توسط منابع تجدیدپذیر تا سال۲۰۳۰(تولید برق با سوخت زغال‌سنگ تا سال۲۰۳۸ متوقف شود.)؛
* حداقل ۱۵میلیون خودروی الکتریکی در سال ۲۰۳۰ داشته باشد.(کاهش ۵۰ درصدی مصرف انرژی منبع فسیلی تا سال ۲۰۵۰)؛
* نصب ۱ میلیون نقطه شارژ عمومی با دسترسی بدون محدودیت از منابع تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰.
ساختار کشور آلمان از نظر عملکرد سیستم و آمادگی تحول براساس رئوس مثلث انرژی، به شکل ذیل است:
چین رتبه ۱۷ از ۱۲۰ کشور(امتیازETI ۶۴.۹%)
چین در گزارش شاخص ETI سال ۲۰۲۳ از بین ۱۲۰ کشور رتبه ۱۷ را به خود اختصاص داده است و در بین ۲۰ کشور برتر یک تازه وارد است. این کشور یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان انرژی در جهان است و در عین حال یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه ای در جهان است که در حال حاضر یک سوم از کل گازهای گلخانه‌ای جهان در این کشور تولید و منتشر می شود. چین طی ۱۰ سال گذشته یک مسیر صعودی ثابت را در ETI حفظ کرده است و عملکرد سیستم و شاخص آمادگی تحول را به شدت بهبود بخشیده است. تنها مشکل عمده در مسیر تحول، استفاده از زغال‌سنگ به عنوان سوخت اصلی با سهم ۶۰ درصدی در سبد تولید انرژی این کشور می‌باشد.
اهداف تحول انرژی:
* انتشار CO۲ قبل از سال ۲۰۳۰ به اوج خود رسیده و قبل از سال ۲۰۶۰ به عدم تولید کربن برسند؛
* کاهش انتشار CO۲ به ازای هر واحد تولید ناخالص ملی(GDP)، بیش از ۶۵% از میزان آن در سال ۲۰۰۵ باشد.
اولویت‌های سیاست انرژی:
* دستیابی به ۳۳۰۰ تراوات ساعت تولید سالانه انرژی تجدیدپذیر تا سال ۲۰۲۵ (دستیابی به بیش از ۱.۲ تراوات ظرفیت تولید با نیروگاه‌های بادی و خورشیدی تا سال ۲۰۳۰)
* تا سال ۲۰۲۵ انرژی‌های تجدیدپذیر ۳۳ درصد از مصرف انرژی را تشکیل دهند.(پروژه‌های انرژی زغال سنگ به طور همزمان متوقف شوند.)
ساختارکشور چین از نظر عملکرد سیستم و آمادگی تحول براساس رئوس مثلث انرژی، به شکل ذیل است:
عربستان سعودی رتبه ۵۷ از ۱۲۰ کشور(امتیازETI ۵۵.۳%)
عربستان سعودی در گزارش شاخص ETI سال ۲۰۲۳ از بین ۱۲۰ کشور در رتبه ۵۷ قرار دارد. این کشور مدتهاست که یک بازیگر مسلط در بازار نفت بوده است و در سال‌های اخیر با درک نیاز به تغییر به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش ردپای کربن خود، یک تحول انرژی قابل توجهی را پشت سر گذاشته است. طی ۱۰ سال گذشته، عربستان سعودی در امتیاز کلی ETI خود، از جمله عملکرد سیستم و آمادگی تحول، ۱۱ درصد بهبود یافته است. اما هنوز جای بهبود دارد، به ویژه در کاهش مصرف انرژی و شدت تولید کربن. برای دستیابی به این هدف، اقداماتی مانند: گسترش منابع تجدیدپذیر و استفاده از فناوری‌های جذب کربن مدنظرشان است. در ضمن پیشرفت قابل توجهی در مقررات و تعهد سیاسی حاصل نموده است.
اهداف تحول انرژی:
* کاهش و جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه‌ای به میزان ۲۷۸ میلیون تن CO۲ سالانه تا سال ۲۰۳۰؛
* دستیابی به انتشار صفر مطلق کربن قبل از سال ۲۰۶۰.
اولویت‌های سیاست انرژی:
* دستیابی به ۵۰ درصد انرژی تجدیدپذیر در ترکیب انرژی تا سال ۲۰۳۰؛
* شهرهای الجبیل و ینبع را به قطب‌های سراسری برای جذب، استفاده و ذخیره کربن تبدیل کند.(بهبود و افزایش بازدهی مصرف انرژی در بخش‌های مدنظر(برنامه تجهیزات فوق کارآمد تا سال ۲۰۲۵))؛
* دستیابی به۵۰ درصد تولید برق از گازطبیعی تا سال۲۰۳۰(کاهش ۳۰ درصدی میزان انتشار سراسری گاز متان تا سال ۲۰۳۰ نسبت به سال۲۰۲۰).
ساختار کشور عربستان از نظر عملکرد سیستم و آمادگی تحول براساس رئوس مثلث انرژی، به شکل ذیل است:
نتایج کلی:
۱- در جهان چندین رویداد از نوع زیست‌محیطی، کلان اقتصادی و ژئوپلیتیکی در دهه گذشته رخ داده که تحول در سیستم انرژی کشورها را تحت تأثیر قرار داده و با پیچیدگی همراه نموده است.
۲- در دهه گذشته، جهان گام‌های مهمی در جهت تحول به سیستم‌های انرژی(کم/ بدون)کربن برداشته است.(هر چند با سرعت ایده‌آل نبوده ولی هدفگذاری آن دستیابی به انتشار آلایندگی صفر مطلق کربن تا سال ۲۰۵۰ است.)
۳- برای بسیاری از کشورها چالش عبور از دوره گذار(تحول انرژی) فقدان پیشرفت مداوم و متوازن است.(ارتقای امنیت انرژی به عنوان سنگ‌بنای این چارچوب بوده و می‌توان آن را هدف کشورها برای تأمین انرژی منصفانه و پایدار به منظور حفظ رشد اقتصادی، امنیت ملی و رفاه جامعه در نظر گرفت.)
۴- روند جهانی نشان داده است که: یک سیستم انرژی کربن‌زدایی شده در آینده می‌تواند سودهای امنیت انرژی فراوانی داشته باشد، گذار میان مدت در مسیر این تحول ضامن امنیت انرژی و مقرون به صرفه بودن تولید آن در آینده است. کشورها باید تقاضای سوخت‌های فسیلی را تعدیل کنند و اقتصاد عرضه را بهبود بخشند و انتشار گازهای گلخانه‌ای را با بکارگیری منابع تولید انرژی تجدیدپذیر به حداقل برسانند.(برای دستیابی به اهداف سال ۲۰۳۰)
۵- بحث قانونگذاری نهادهای مسوول و هدایت هدفمند سرمایه‌گذاران با ایجاد انگیزه بیشتر برای این تحول انرژی بسیار ضروری است. برای اطمینان از تحول منصفانه، سرمایه‌گذاری بیشتر در: آموزش مهارت‌ها، پژوهش، نوآوری، فناوری و مشوق‌ها برای ایجاد زنجیره‌های تأمین پایدار انرژی که از محیط زیست، جوامع و فرهنگ‌ها محافظت می‌کند، نیز مورد نیاز است.
۶- اولویت و تمرکز تحول انرژی باید به کشورهای پرجمعیت‌تر و در حال توسعه در آسیا(خاورمیانه)، آمریکای لاتین، آفریقا معطوف شود، زیرا آنها بخش قابل توجهی از جمعیت جهان را تشکیل داده و همچنین سهم عمده‌ای در انتشار کربن جهانی دارند.
۷- کشورها باید با سرعتی بیشتر از آنچه اکنون دارند حرکت کنند و سیستم‌های انرژی خود را تغییر دهند.
۸- با توجه به دسترسی کافی به مواد اولیه مورد نیاز و پدیده‌های جغرافیایی در ایران، سیاست‌گذاری‌ها در زمینه تولید انرژی با منابع تجدیدپذیر باید تغییراساسی نماید تا از قافله جهانی عقب نمانیم.(پنجره چنین تلاشی در حال بسته شدن است.)
۹- وجود پتانسیل افزایش مقرون به صرفه برای استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، در حوزه‌های برق،حمل و نقل و گرمایش-سرمایش.
۱۰- با وجود اینکه بعضی از فن‌آوری‌های تولید انرژی با منابع تجدیدپذیر مانند: زیست توده(Biomass) اکنون صرفه‌جویی کم ایجاد نموده و یا هزینه‌بر هستند ولی با در نظر گرفتن اثرات بلند مدت(زیست محیطی- بهداشتی و...) آنها هم مقرون به صرفه اند.
۱۱- با توجه به عملکرد دهه اخیر، اروپا در صدد تبدیل شدن به رهبر انرژی تجدیدپذیر در جهان آینده است.
۱۲- عوامل مؤثر در توسعه بکارگیری منابع تجدیدپذیر: اراده کشورها، رفع موانع سرمایه‌گذاری و تضمین بازگشت سرمایه است.
۱۳- کشورها باید برای استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، رشد یافتگی تکنولوژیک را با اولویت دنبال کنند.(بحث بازدهی و هزینه تأمین، تعمیر و نگهداری تجهیزات)
۱۴- افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر، گامی بلند در تحول مؤثر انرژی در جهان است.
منابع:
گزارش تحقیق مجمع جهانی اقتصاد در تیر ۱۴۰۲ (World Economic forum, June ۲۰۲۳)
عنوان: (Fostering Effective Energy Transition in world)
به همراه ۱۲۹ منبع شامل: سایت‌های رسمی بین المللی، مقالات و کتب در حوزه انرژی.
تهیه و تنظیم: سیدسعید میرشریفی
